Kara umowna, definicja i zasady stosowania

Kwestie związane z karami umownymi zostały uregulowane w ustawie Kodeks Cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 roku. Chodzi o tzw. dodatkowe zastrzeżenie umowne dość często stosowane w umowach zawieranych w ramach świadczeń niepieniężnych. Na czym polega kara umowna?

Czym jest kara umowna?

Kara umowna oznacza prawo zobowiązań. Czasami występuje pod nazwą odszkodowanie umowne. W Polsce kwestie związane z karą umowną zostały uregulowane w art. 483 do 484 Kodeksu Cywilnego. Odszkodowanie umowne występuje w postaci klauzuli, którą obowiązkowo strony powinny umieścić w zawieranej umowie cywilnoprawnej o treści zawierającej postanowienie naprawienia szkody w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego poprzez zapłatę określonej kwoty. Zgodnie z ustawą dłużnik nie może zwolnić się z zobowiązania poprzez zapłatę kary umownej bez zgody wierzyciela. 

Kara umowna w świetle przepisów prawa cywilnego

Jak wskazuje art. 483 par. 1 i 2 KC (Pojęcie kary umownej)

§ 1. Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).
§ 2. Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej.

Wierzyciel ma prawo do otrzymania zapłaty określonej sumy pieniężnej w postaci kary umownej, jeżeli zostaną spełnione niżej wymienione warunki: 

• kara umowna została ważnie zastrzeżona
• dłużnik nie wykonał zobowiązania niepieniężnego bądź wykonał je nienależycie
• niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania było następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.

Za przedmiot świadczenia niepieniężnego uważa się uzyskanie od dłużnika określonego działania lub pozyskanie dobra materialnego w postaci oznaczonych rzeczy, a dokładniej przeniesienia własności rzeczy lub wykonania usługi. Kara umowna umieszczona w umowie jest dodatkowym zastrzeżeniem umownym, które może zostać wprowadzone do treści umowy na podstawie zasady swobody umów dające wierzycielowi gwarancję na spełnienie świadczenia. Kara umowna może zostać uiszczona tylko w formie pieniężnej. 

Kara umowna – kiedy wystąpi?

Zgodnie z przepisami Kodeksu Cywilnego: 

• kara umowna znajdzie zastosowanie w sytuacji, kiedy dłużnik przyjął odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania z powodu okoliczności, za które nie odpowiada na podstawie ustawy, jak na przykład: odpowiedzialność dłużnika nie zależy od winy, ale oparta jest na zasadzie ryzyka, co oznacza, że bierze on odpowiedzialność również za skutek wywołany siłą wyższą
• kara umowna oznacza ogólną odpowiedzialność kontraktową i dłużnik nie może uchylać się od wykonania zobowiązania przez jej zapłatę. Taka możliwość zgodnie z art. 483 par. 2 występuje tylko za zgodą wierzyciela.

Orzecznictwo sądów związane z karą umowną - przykłady

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r., sygn. akt III CZP 61/03

Zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie zwalnia dłużnika z obowiązku jej zapłaty w razie wykazania, że wierzyciel nie poniósł szkody.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r., sygn. akt III CZP 39/12

Roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie przysługuje stronie odstępującej od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę w związku z odstąpieniem od umowy.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 31 maja 2022 r., sygn. akt I AGa 163/21

Przewidziana w kodeksie cywilnym instytucja kary umownej, stanowi zastrzeżenie umowne, modyfikujące zasady odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, przewidziane w art. 471 k.c. Przesłanką powstania roszczenia wierzyciela o zapłatę kary umownej, o której mowa w art. 483 § 1 k.c., może być każda postać zarówno niewykonania jak i nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego przez dłużnika.

Art. 484 Kodeksu Cywilnego (Wysokość kary umownej)

§ 1. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.
§ 2. Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.

W związku z powyższym wierzyciel ma prawo dochodzić od dłużnika kary umownej w pełnej wysokości niezależnie od tego jaka była wysokość poniesionej szkody. Wierzyciel nie ma obowiązku udowadniać, że zaistniała szkoda i jaka była jej wysokość. W przypadku, kiedy wartość szkody jest wyższa od wysokości kary umownej zastrzeżonej w umowie, to wierzyciel nie ma prawa domagać się dodatkowo odszkodowania o ile strony umowy nie postanowiły inaczej. Zazwyczaj kara umowna doliczana jest do odszkodowania. Jednak strony mogą dojść do porozumienia zgodnie, z którym wierzyciel może żądać wypłaty kary umownej lub po jej zrzeczeniu może zażądać wypłaty odszkodowania zgodnie z ogólnymi zasadami. 
Możliwość wystosowania żądania o zapłatę kary umownej przedawnia się razem z upływem terminu przedawnienia ubiegania się o świadczenie główne. 

Ustalanie wysokości kary umownej wraz z orzecznictwem

Obowiązujące przepisy pozwalają na umieszczenie w umowie zastrzeżenia wskazującego, że naprawienie szkody wynikającej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego może nastąpić przez zapłatę kary umownej. Możliwość taka została zapisana w art. 483 ust. 1 Kodeksu Cywilnego. W przepisach prawa cywilnego brak jest kryteriów wg, których byłaby ustalana wysokość kary. W związku z tym wystarczy, jeżeli zostanie wskazana jedna konkretna określona suma. Może to być wiadoma kwota lub wskazany sposób na obliczenie jej wysokości np. przez wskazanie wartości procentowej naliczanej od głównego świadczenia za każdy dzień zwłoki. 
Zagadnienie związane z ustaleniem wysokości kary umownej zostało poruszone w orzeczeniach polskich sądów. Poniżej kilka przykładów: 

Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 28 października 2022 r., sygn. akt I AGa 118/22

Obiektywne oznaczenie kary nie musi polegać na sztywnym określeniu sumy pieniężnej stanowiącej karę umowną, lecz może nastąpić pośrednio przez wskazanie podstaw jej określenia w taki sposób, by zarówno strony umowy, jak i sąd rozpoznający spór między nimi byli w stanie obliczyć wysokość kary umownej

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2021 r., sygn. akt III CZP 16/21

Dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2022 r., sygn. akt I CSK 798/22

Konieczną treścią ważnej klauzuli zastrzegającej karę umowną jest określenie sumy stanowiącej karę umowną w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Przy oznaczaniu kary umownej dopuszcza się posługiwanie obiektywnymi miernikami wysokości np.: ułamkiem wartości rzeczy lub ułamkiem sumy, jeżeli ustalenie tej kwoty jest wyłącznie zabiegiem arytmetycznym. Zastosowanie konstrukcji prawnej, zakładającej ustalenie w przyszłości podstawy naliczania kary umownej, nie jest zgodne z art. 483 § 1 w zw. z art. 58 § 1 k.c. Istotne jest, aby zarówno strony, jak i sąd rozpoznający sprawę byli w stanie obliczyć wysokość kary umownej, która powinna być możliwa do ustalenia już w momencie zawarcia umowy, a jej wysokość nie powinna wymagać dowodzenia.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 8 września 2022 r., sygn. akt I AGa 85/21

Kara umowna powinna być możliwa do wyliczenia już w momencie zawarcia umowy, a jej wysokość nie powinna wymagać dowodzenia.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 31 sierpnia 2022 r., sygn. akt I CSK 1691/22

Maksymalna wysokość kary umownej nie musi być wyrażona w kwocie pieniężnej; wystarczy, że można ją oznaczyć na podstawie umowy i okoliczności sprawy.

Kara umowna – zapis w umowie

Chociaż kara umowna może posiadać dowolną formę to najlepiej, jeżeli postanowienia dotyczące jej stosowania będą dostępne w formie pisemnej, zwłaszcza jeżeli umowa główna wymaga zachowania formy pisemnej. Zapis kary umownej wymaga akceptacji obu stron umowy. Nie musi być koniecznie zawarty w umowie głównej. Przepisy pozwalają również na sporządzenie osobnej umowy, która będzie dotyczyła jedynie kwestii związanych z karą umowną. Umowa może zawierać zarówno zapis przewidujący oddzielną karę za niewykonanie zobowiązania, jak i oddzielną karę za nienależyte wykonanie zobowiązania. 


PRZYKŁAD UMOWY DOTYCZĄCEJ KARY UMOWNEJ

• Strony ustaliły odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy dotyczącej zobowiązania niepieniężnego w formie kar umownych
• Podmiot Y będzie musiał zapłacić karę umowną na rzecz Podmiotu X, jeżeli wystąpią następujące okoliczności: 
  • opóźnienie w oddaniu określonego przedmiotu umowy w określonej wysokości procentowej wynagrodzenia umownego netto za dany element wskazany w par. 1 ust. 2 liczonych za każdy dzień opóźnienia
  • spowodowanie przerwy w realizacji wykonania określonych prac z przyczyn leżących po stronie Podmiotu Y w określonej wysokości procentowej wynagrodzenia umownego netto liczonego za każdy dzień przerwy
  • przy odstąpieniu od umowy przez Podmiot X z przyczyn leżących po stronie Podmiotu Y w określonej wysokości procentowej wynagrodzenia umownego netto
  • Podmiot X będzie musiał zapłacić na rzecz Podmiotu Y karę umowną, jeżeli dojdzie do odstąpienia od umowy z powodu przyczyn leżących po stronie Podmiotu X w określonej wysokości procentowej wynagrodzenia umownego netto
• Strony zastrzegają prawo do dochodzenia odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary umownej zgodnie z zasadami ogólnymi.

Podsumowanie

Każda umowa zawarta pomiędzy stronami może mieć zapis dotyczący kary umownej. Może ona być zastrzeżona za niewykonanie zobowiązania niepieniężnego. Zastrzeżenie musi być zapisane w taki sposób, aby można było określić górną granicę kary. Powinno odnosić się do głównego zobowiązania jakie wynika z umowy zawartej pomiędzy stronami.

Data publikacji: 2023-05-18, autor: FakturaXL