Jakie są niedozwolone klauzule na umowach?

Ustawa z dnia 16 lutego 2007 roku o ochronie konkurencji i konsumentów wyznacza postanowienia umowne, które nie mogą znaleźć się we wzorach umów podpisywanych z konsumentami. Z kolei ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny zawiera szczegółowe informacje dotyczące niedozwolonych postanowień umownych.

Niedozwolone klauzule umowne – co to jest?

Konsument jako słabsza strona w relacji z przedsiębiorcą jest dodatkowo chroniony przepisami prawa. To jeden ze sposobów, aby przedsiębiorca nie skorzystał z niewiedzy albo gorszej pozycji konsumenta. Ochrona konsumenta odgrywa szczególnie ważną rolę, gdy zawierane są skomplikowane, trudne do zrozumienia umowy. Zgodnie z przepisami w umowach nie mogą występować niedozwolone klauzule, ale co to tak naprawdę jest?

Art. 385 (1) Kodeksu cywilnego informuje, że klauzule niedozwolone to postanowienia umowy podpisanej z konsumentem, które nie zostały wyznaczone indywidualnie, a do tego wyznaczają jego prawa oraz obowiązki w sposób niezgodny z dobrymi obyczajami albo rażąco naruszące jego interesy.

Niedozwolone klauzule dotyczą umów zawieranych pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem, a nie dwoma przedsiębiorcami.

Wzorce umowne – czym są?

Określenie wzorce umowne to wzory umów, czyli dokumenty, których treść zostaje przygotowana przez jedną stronę umowy. We wzorcu umowy przedsiębiorca wyznacza własne prawa i obowiązki, jak i konsumenta. Takie postępowanie rodzi ryzyko dla konsumenta, że zapisy będą dla niego mało korzystne.

Jeżeli dokument zostaje przygotowany przez przedsiębiorcę, a kontrahent nie ma wpływu na jego treść, zostaje zaklasyfikowany jako umowa adhezyjna, w której druga strona tylko przystępuje do umowy i nie ma wpływu na jej treść oraz warunki. Konsument ma prawo zaakceptować postanowienia albo je odrzucić w całości, co oznacza, że umowa nie zostaje podpisana wcale.

Każdy przedsiębiorca przygotowujący umowę musi pamiętać o niedozwolonych postanowieniach umownych, które nie mogą występować w żadnym kontrakcie.

Art. 385 (3) Kodeksu cywilnego wskazuje najczęściej wykorzystywane niedozwolone klauzule umowne. W każdym innym przypadku sąd podejmuje decyzję czy postanowienia są zgodne z obowiązującym prawem, czy też nie.

Niedozwolone postanowienia umowne to te, które:

• wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie;
• wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie, lub nienależyte wykonanie zobowiązania;
• wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony;
• przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy;
• zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta;
• uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju;
• uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie;
• uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta;
• przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy;
• uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie;
• przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności świadczenia z umową;
• wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania;
• przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy;
• pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia;
• zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia;
• nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy;
• nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego;
• stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia;
• przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia;
• przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny, lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy;
• uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności;
• przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta;
• wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego, lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.

Jakie prawa ma konsument, którego prawa zostały naruszone przez przedsiębiorcę?

Konsument może zdecydować się na zastosowanie jednego z dwóch dostępnych środków ochrony:

• skierować powództwo do sądu cywilnego przeciwko przedsiębiorcy,
• złożyć zawiadomienie o podejrzeniu naruszenia zakazu stosowania niedozwolonych postanowień umownych – zawiadomienie trafia do Prezesa UOKiK ( 99a ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów).

W zawiadomieniu muszą znaleźć się następujące elementy:

• dane przedsiębiorcy naruszającego obowiązujące przepisy dotyczące stosowania niedozwolonych postanowień wzorca umowy,
• szczegółowy opis stanu rzeczywistego, który jest podstawą dokumentu,
• podanie postanowienia wzorca umowy naruszającego zakaz,
• uprawdopodobnienie naruszenia zakazu,
• dane identyfikacyjne podmiot przygotowujący zawiadomienie.

Gdy konsument uważa, że w przygotowanej przez przedsiębiorcę umowie widnieją klauzule niedopuszczalne, najpierw powinien z nim o tym porozmawiać. Jeżeli stanowiska nie są zgodne, a umowa została już zawarta, jedynym rozwiązaniem jest skierowanie sprawy do sądu powszechnego (rejonowego albo okręgowego) o zakwalifikowanie postanowienia jako niewiążącego.

Gdy po zapoznaniu się z umową konsument ma wątpliwości i konkretne zapisy budzą jego wątpliwości, ma prawo skierować zapytanie do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone. Takie działanie jest określane jako kontrola abstrakcyjna. Nazwa nie jest przypadkowa, gdyż powództwo do sądu może zostać skierowane bez względu, czy wnioskodawca podpisał umowę z przedsiębiorcą, który został pozwany czy też nie.

Jeżeli w zawartej umowie, którą podpisał kontrahent, znajdują się postanowienia niedozwolone, czyli widnieją w Rejestrze Klauzul Niedozwolonych, to zgodnie z Kodeksem cywilnym klauzule nie są wiążące dla obu stron. Gdy przedsiębiorca nie ustosunkuje się do stanowiska konsumenta, jedynym rozwiązaniem jest skierowanie sprawy na drogę postępowania sądowego.

Należy mieć świadomość, że niedozwolone klauzule nie są dla konsumenta wiążące, ale pozostałe muszą być przez niego respektowane. Gdy w umowie występują klauzule niedozwolone, nie jest to równoznaczne z rozwiązaniem umowy.

Jeżeli konsument nie jest pewien, czy umowa jest zgodna z przepisami, ma prawo skierować sprawę do Miejskiego albo Powiatowego Rzecznika Konsumentów bądź do Organizacji Konsumenckich, które są finansowane z budżetu państwa (Federacja Konsumentów, Stowarzyszenie Konsumentów Polskich).

Zadaniem Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów jest monitorowanie umów zawieranych przez przedsiębiorców z konsumentami w różnorodnych branżach. Na skutek przeprowadzanych kontroli do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów trafia wiele pozwów, co w efekcie przyczyniło się do zakwalifikowania wielu postanowień za niedozwolone.

Przedsiębiorcy przysługuje prawo do usunięcia skutków naruszenia, nawet jeżeli nie został do tego zobowiązany. W takim przypadku prezes UOKiK wydaje decyzję o uznaniu postanowienia wzorca za niedozwoloną klauzulę i zakazie jej wprowadzania w umowach.

Po wszczęciu postępowania, Prezes UOKiK może zastosować jedno z dostępnych narzędzi:

• potwierdzić w decyzji wprowadzenie do umowy przygotowanej przez przedsiębiorcę postanowień niedozwolonych wzorca umownego i zakazanie przedsiębiorcy korzystania z niego,
• wydanie decyzji nakładającej na przedsiębiorcę karę pieniężną do 10% obrotu uzyskanego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary,
• wyznaczenie w decyzji środków niezbędnych do usunięcia skutków wykorzystywania postanowień niedozwolonych, chociażby nałożenie na przedsiębiorcę obowiązku przekazania informacji konsumentom, którzy podpisali umowę zawierającą klauzule abuzywne o naruszeniu ich praw bądź przygotowanie i dostarczenie przez przedsiębiorcę oświadczenia o treści oraz formie wyznaczonej w decyzji Prezesa UOKiK,
• zobowiązanie przedsiębiorcy do publikacji decyzji, również decyzji, która jeszcze nie została uprawomocniona.

Zgodnie z art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów urząd ma prawo nałożyć na przedsiębiorcę karę finansową, pod warunkiem że doszło do naruszenia zbiorowych interesów konsumentów, czyli godzi w nich bezprawne postępowanie przedsiębiorcy, przede wszystkim stosowanie postanowień wzorców umów wprowadzonych do rejestru postanowień wzorców umowy określonych jako niedozwolone.

Umowy zawierane pomiędzy przedsiębiorcami a niedozwolone klauzule w umowach

Umowa podpisana pomiędzy dwoma przedsiębiorcami nie jest analizowana pod względem niedozwolonych klauzul, czyli żadna ze stron nie podlega dodatkowej ochronie, chociaż ustawodawca wyznaczył jeden wyjątek od tej zasady. Zasady przedstawiają się następująco, gdyż przedsiębiorcy są traktowani jako profesjonalne i wyspecjalizowane podmioty. Jeżeli jedna ze stron zostałaby uprzywilejowana, byłoby to równoznaczne z nieprzestrzeganiem zasad uczciwej konkurencji.

Trzeba wyraźnie podkreślić, że przedsiębiorcy działający na rynku nie zawsze są równi, a w podpisywanych umowach jedna ze stron może być pokrzywdzona. Dokumenty wielokrotnie zawierają zapisy zgodne z definicją kryteriów postanowień niedozwolonych. Takie zachowanie można zauważyć głównie wśród przedsiębiorców o mocnej pozycji na rynku, którzy narzucają kontrahentom w gorszej pozycji prawa i obowiązki niezgodne z dobrymi obyczajami i równocześnie w sposób rażący naruszają ich interesy. Brak odpowiednich przepisów w tym zakresie działa na niekorzyść strony pokrzywdzonej, gdyż przedsiębiorcy muszą przestrzegać postanowień widniejących w umowie, którą zawarli (zasada pacta sunt servanda).

Jak wspomniano powyżej, od tej zasady występuje jeden wyjątek, a mianowicie mowa o umowie ubezpieczeniowej. Art. 805 § 4 Kodeksu cywilnego wyznacza przepisy na temat niedozwolonych klauzul umownych, które obowiązują, gdy podmiotem ubezpieczającym jest osoba fizyczna i równocześnie podpisuje umowę dotyczącą bezpośrednio jej działalności gospodarczej albo zawodowej. Ta zasada odnosi się tylko do osób fizycznych, które prowadzą działalność.

Niedozwolone postanowienia umowne w praktyce

Wzorce umowy coraz częściej występują w formie elektronicznej. Wymaga się od przedsiębiorcy, aby dokument został udostępniony drugiej stronie, zanim umowa zostanie zawarta, co umożliwi przechowywanie oraz odtwarzania wzorca.

Jeżeli treść umowy jest niezgodna ze wzorcem umowy, strony obowiązują zapisy umowa. W tym miejscu trzeba podkreślić, iż wzorzec umowy musi zawierać jednoznaczne i zrozumiałe informacje. Jeżeli postanowienia są niejednoznaczne, zostają rozstrzygnięte na korzyść konsumenta. Wyjątkiem od tej zasady są postępowania w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone.

Kilka słów podsumowania

Postanowienia umowy podpisanej z konsumentem, które nie zostały uzgodnione, są dla stron wiążące, nawet gdy wyznaczają prawa oraz obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, a także w sposób rażący naruszają jego interesy. Przez nieuzgodnione indywidualnie rozumie się te postanowienia umowy, które nie były zależne od konsumenta (zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego). Odnosi się to przede wszystkim do postanowień umowy zastosowanych ze wzorca umowy, który kontrahent przedstawił konsumentowi. W takiej sytuacji nie należy godzić się na niezgodne z przepisami prawa postanowienia. Konsumentowi przysługuje możliwość zapoznania się z warunkami umowy jeszcze przed jej zawarciem. Gdy w podpisanym kontrakcie pojawią się niedozwolone postanowienia umowy, są one bezskuteczne na korzyść konsumenta.

Skarga do UOKiK może zostać złożona przez miejskich oraz powiatowych rzeczników konsumentów, organizacje pozarządowe i konsumentów. Sprawę można też skierować do sądu.

Data publikacji: 2023-10-30, autor: FakturaXL