Co to jest pozorna umowa o pracę?

Czasami pracodawca i pracownik zawierają ze sobą fikcyjną umowę o pracę, tylko dla pozoru. W rzeczywistości pracownik nie wykonuje żadnej pracy, a pracodawca nie korzysta z tej pracy. Jakie konsekwencje mogą wynikać z zawarcia pozornej umowy o pracę?

Umowa o pracę – Kodeks pracy

Uregulowania dotyczące umowy o pracę zostały zawarte w przepisach Kodeksu pracy (Rozdział II ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku). 
Przez umowę o pracę należy rozumieć umowę wzajemną zawartą pomiędzy pracodawcą, a pracownikiem. W ramach umowy pracownik zobowiązuje się świadczyć pracę, a w zamian pracodawca ma obowiązek wypłacić mu wynagrodzenie. Umowa o pracę jest umową starannego działania. Oznacza to, że pracownik zobowiązuje się do starannego wykonywania swoich obowiązków, a nie do osiągnięcia określonego rezultatu. Odpowiedzialność za skutki wynikające z nienależytego wykonania pracy ponosi zatrudniony. 

Pracownik ma prawo zawrzeć dwie niezależne od siebie umowy o pracę u tego samego pracodawcy lub u dwóch różnych.

Głównym elementem umowy o pracę są oświadczenia woli złożone przez obie strony:

• pracownika, który zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy
• pracodawcy, który zobowiązuje się do zatrudnienia pracownika do wykonywania określonej pracy i do wypłaty na jego rzecz wynagrodzenia.

Rodzaje umów o pracę

Zgodnie z art. 25 Kodeksu pracy znane są umowy o pracę:

• na okres próby
• na czas określony
• na czas nieokreślony.

Zarówno pracodawca, jak i pracownik nie posiadają pełnej swobody w doborze rodzaju umowy o pracę. W tym względzie występują pewne ograniczenia. Na przykład art. 25 par. 2 Kodeksu pracy wskazuje, że:

Umowę o pracę na okres próbny, nieprzekraczający 3 miesięcy, zawiera się w celu sprawdzenia kwalifikacji pracownika i możliwości jego zatrudnienia w celu wykonywania określonego rodzaju pracy.

Największą swobodą charakteryzuje się umowa na czas nieokreślony. Może stanowić podstawę zatrudnienia każdego pracownika. Wszelkie umowy o pracę mogą być poprzedzone zawarciem przedwstępnej umowy o pracę, która powinna zawierać przynajmniej najważniejsze postanowienia umowy przyrzeczonej. Jeżeli zabraknie w niej tych elementów, to umowa przedwstępna może zostać uznana za nieważną. 

Umowa o pracę – na czym polega jej pozorność?

W sytuacji, kiedy pracownik i pracodawca zawrą nieoficjalne porozumienie w sprawie zawarcia nierzeczywistej, pozornej czynności prawnej jaką jest zawarcie umowy o pracę, to mówimy wtedy o pozornej umowie o pracę. Jednak obie strony koniecznie muszą wyrazić zgodę na podjęcie takiej pozorowanej czynności. 

Oświadczenie woli jako ważny element każdej czynności prawnej

Art. 60 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny wskazuje na formę oświadczenia woli:

Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli).

Oświadczenie woli jest więc najbardziej istotnym elementem każdej czynności prawnej, na które składają się dwa ważne elementy:

• wola
• uzewnętrznienie woli w postaci oświadczenia.

Czasami wola określana jest jako wola wewnętrzna. Z kolei celem uzewnętrznienia woli jest zakomunikowanie o tym, innym podmiotom prawa. 

Wady oświadczenia woli, czyli nieprawidłowości związane z podejmowaniem lub wyrażaniem oświadczenia woli

Wady oświadczenia woli mogą mieć charakter normatywny, co oznacza, że przesłanki związane z wystąpieniem danego rodzaju wady są ściśle określone w przepisach prawa cywilnego. Tak więc za wadę oświadczenia woli można uznać jedynie taką nieprawidłowość, która spełnia przesłanki wskazane w ustawie. 
Wady oświadczenia woli zostały zawarte w dziale IV Kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 83 KC („Pozorność jako wada”):

§ 1. Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności.
§ 2. Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze.

Pozorność ma miejsce wtedy, kiedy wystąpi różnica pomiędzy treścią oświadczenia, a wolą wywołania określonych skutków prawnych. Przy czym różnica ta musi być ujawniona i zaakceptowana przez adresata oświadczenia woli. Ważnym elementem pozorności oprócz braku woli wywołania skutków prawnych jest wiedza i zgoda obu stron, że oświadczenie woli zostało złożone tylko dla pozoru. Na taką interpretację wskazuje wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2016 r., sygn. akt I CSK 326/15.

Przykładem na pozorność oświadczenia woli może być sytuacja, w sprawie której wyrok wydał Sąd Najwyższy w dniu 25 lutego 1998 r., sygn. akt II CKN 816/97. 

W rozpatrywanej sprawie, brak zamiaru wywołania skutków prawnych znany był dobrze drugiej stronie, która miała pełną świadomość, że złożone wobec niej oświadczenie woli miało charakter pozorności, a także wiedziała jaka jest rzeczywista wola jej kontrahenta i całkowicie się z tym zgadzała. 

Działanie, którego celem jest złożenie pozornego oświadczenia woli charakteryzuje się:

• brakiem zamiaru wywołania skutków prawnych
• zamiarem wprowadzenia w błąd innych osób (nie jest celem zmylenie adresata oświadczenia).

Podsumowując, każda czynność prawna, która zawiera oświadczenie woli złożone dla pozoru jest nieważna i nie wywołuje żadnych skutków prawnych. 

Umowa o pracę zawarta dla pozoru

W przepisach Kodeksu pracy brak jest definicji pozornej umowy o pracę. W tym przypadku można odnieść się do art. 300 KP, który mówi, że w sprawach, które nie zostały uregulowane w prawie pracy należy stosować odpowiednio przepisy zawarte w Kodeksie cywilnym, pod warunkiem, że nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. W przypadku zakresu pozorności umowy o pracę można ustosunkować się do art. 83 Kodeksu cywilnego, który dotyczy pozornego oświadczenia woli. Najczęściej umowa o pracę dla pozoru zawierana jest wtedy, kiedy pracownik chce osiągnąć jakąś korzyść. Co do zasady uznaje się, że chodzi o korzyść majątkową, a głównie o świadczenia otrzymywane z ubezpieczeń społecznych. 
W odniesieniu do umowy o pracę, pozorność oświadczenia woli oznacza, że strony chcą ukryć rzeczywiste oświadczenie woli, w którym chodzi o osiągnięcie korzyści (złożenie oświadczenia woli dla pozoru). W takim przypadku strony nie noszą się z zamiarem wywołania żadnych skutków prawnych. Nie dochodzi więc do złożenia oświadczeń woli mających na celu nawiązanie stosunku pracy, a chodzi jedynie o stworzenie pozorów do jego nawiązania. 

Orzecznictwo sądów w sprawie zawarcia stosunku pracy – przykłady 

W postanowieniu Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 11 stycznia 2022 r., sygn. akt II USK 573/21 sąd uznał, że 

w celu ustalenia czy między stronami doszło do powstania stosunku pracy, nie wystarczy spełnić formalnych warunków zatrudnienia, jak: zawarcie umowy o pracę, przygotowanie zakresu obowiązków, odbycie szkolenia BHP, uzyskanie zaświadczenia lekarskiego o zdolności do pracy, zgłoszenie do ubezpieczeń społecznych, ale wymagane jest ustalenie, że zamiarem stron było wykonywanie obowiązków wynikających ze stosunku pracy i że strony to rzeczywiście czyniły. Pracowniczym ubezpieczeniem społecznym nie może zostać objęta osoba, która została zgłoszona do ubezpieczenia społecznego, a nie jest rzeczywiście pracownikiem. Zgłoszenie takiej osoby do ubezpieczenia społecznego nastąpiło pod pozorem zatrudnienia. 

Wyrok Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie – VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 29 grudnia 2021 r., sygn. akt VII U 1611/20
Samo formalne zawarcie umowy o pracę, jak i wypłata wynagrodzenia, a także przystąpienie do ubezpieczenia i opłacanie składek, wystawienie świadectwa pracy nie decydują o tym, że strony pozostawały w stosunku pracy stanowiącym tytuł do ubezpieczeń społecznych. Świadczyć o tym może jedynie faktyczna i rzeczywista realizacja elementów jakie są charakterystyczne dla stosunku pracy. W związku z tym, pracownik może zostać objęty obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi dopiero po ustaleniu, czy zatrudnienie miało rzeczywiście miejsce i zatrudniony wykonywał odpłatnie pracę określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem.  

Jakie konsekwencje niesie zawarcie pozornej umowy o pracę? 

Osoba, która zawarła umowę o pracę dla pozoru nie podlega pracowniczym ubezpieczeniom społecznym. Jeżeli więc przy składaniu oświadczeń woli obie strony są świadome, że osoba mająca być pracownikiem nie będzie świadczyć pracy, a osoba wskazana jako pracodawca nie będzie korzystać z tej pracy, to umowa o pracę została zawarta dla pozoru i jeżeli za taką uzna ją Zakład Ubezpieczeń Społecznych, to należy liczyć się z pewnymi konsekwencjami. ZUS może:

• wstrzymać wypłatę świadczeń pracownikowi i zobowiązać go do zwrotu świadczeń razem z odsetkami
• nałożyć na pracodawcę obowiązek sporządzenia między innymi: korekt deklaracji rozliczeniowych dotyczących danej osoby, raportów składkowych i świadczeniowych.

Podsumowanie

Zawierając fikcyjną umowę o pracę osoba liczy na możliwość skorzystania z ubezpieczenia społecznego. Jednak zawarcie umowy o pracę dla pozoru może skutkować pewnymi konsekwencjami, jak między innymi stwierdzeniem nieważności umowy na podstawie art. 83 par. 1 Kodeksu cywilnego wynikającego z art. 300 Kodeksu pracy, czyli braku tytułu do objęcia pracownika obowiązkowym pracowniczym ubezpieczeniem społecznym. W takiej sytuacji pracownik ma obowiązek do zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń razem z odsetkami.

Data publikacji: 2022-11-14, autor: FakturaXL